Plop! De fles wijn is open en de glazen worden ingeschonken. Op de allereerste plaats gaat het natuurlijk om de inhoud, de wijn. Maar het oog wil ook wat, dus de fles en het etiket zijn een steeds belangrijkere troef om de koper te verleiden. Sluitstuk is letterlijk en figuurlijk de kurk. En daar gaat nu net dit artikel over.
Er valt namelijk best wel wat te vertellen over de kurk. Waar komt bijvoorbeeld de kurk vandaan en hoe staat het met de milieuvriendelijkheid. Is er überhaupt nog toekomst voor de kurk, want zo’n schroefdop is toch wel heel erg praktisch. En we ontkomen natuurlijk niet aan de vraag welke rol de kurk speelt als een wijn kurk heeft.
Wereldwijd wordt jaarlijks om en nabij 240 miljoen hectoliter wijn gemaakt. Dat zijn rond de 32 miljard flessen wijn. Deze flessen moeten vervolgens worden afgesloten. Niet alle wijn wordt overigens gebotteld. Iets meer dan de helft, zo’n 18 miljard flessen, eindigt in een fles. De rest vindt een plekje in karton (bag-in-box) of wordt gedistilleerd. Van de flessen krijgt zo’n 70% een natuurlijke kurk; de andere 30% krijgt een plastic kurk of een schroefdop.
Om meer te weten te komen over kurk reizen we af naar het zuiden. Naar Portugal om precies te zijn, want dit is het belangrijkste land van de natuurkurkindustrie.
Kurkwouden staan verspreid over Europa en Afrika. 2,2 miljoen hectare in totaal. Ruim 700.000 hectare in Portugal, waarvan de meeste in Zuid-Portugal en Alentejo. Spanje, Marokko en Algerije hebben ieder resp. 570.000 ha, 380.000 ha en 230.000 ha. Tunesië . Frankrijk en Italië hebben ieder resp. 85.000, 65.000 en 65.000 ha.
Kurkwouden in Portugal
In Alentejo staan de meeste kurkbossen. Het uitgestrekte landschap, met waar je maar kijkt kurkeik, doet eerder aan Afrika denken dan aan het zuiden van Portugal. Het landschap laat zich vergelijken met een savanne, uitgestrekt met overal bomen. De kurkeik heeft in het latijn een mooie naam, nl. de Quercus suber L. De boom is het hele jaar rond groen wat vooral ‘s winters verfrissend is voor het landschap. En de kurkeik heeft een bijzondere schors: kurk. De dikke schors wordt om de negen jaar ‘geoogst’. Met speciale bijlen wordt de schors verwijderd. Wat er overblijft is een bruine stam. Daar wordt met witte verf een nummer opgeschreven. Dat geeft het oogstjaar weer. Deze bomen bestaan al miljoenen jaren. Omdat de kurkwouden al eeuwenlang beschermd natuurgebied zijn, kan er niet zomaar geoogst worden. Daar wordt permissie voor gegeven. Sinds de 11e eeuw worden de kurkwouden al wettelijk beschermd. Overigens is een boom pas na 25 jaar rijp voor de oogst. De kurkeik kan tenslotte wel 200 jaar oud worden, dus er blijven genoeg oogsten over. Bij regenachtig weer kan er niet worden geoogst, want de kurkeik moet kurkdroog zijn.
Wijn en milieu
Hoe milieuvriendelijk is wijn? De glazen verpakking van wijn zorgt voor de hoogste milieudruk, het vervoer is eveneens een grote boosdoener en tot slot komt bij de productie van wijn CO2 vrij. Daarentegen ‘zweet’ kurkeik water uit en helpt zo in het hete Portugal tegen de uitdroging. De diepe wortels van de kurkeik gaan bovendien erosie van de bodem tegen. Zo’n oude boom herbergt een schat aan biodiversiteit: vogels, zoogdieren, reptielen, insecten en bloemen. In kurkbossen vind je zwammen, soms truffels en bijen. Kurk is niet alleen van belang voor biodiversiteit, maar ook voor de opslag van CO2. Een kurkeik slaat drie keer zoveel CO2 op als de gemiddelde boom. Een duurzaam beheerd kurkwoud slaat bovendien dubbel zoveel CO2 op als een kurkwoud dat niet duurzaam beheerd wordt.
Bij het maken van kurk is er weinig CO2 uitstoot. Plastic kurk en schroefdop geven aanzienlijk meer CO2 uitstoot.
Creatief met kurk
De verwijderde schors wordt eerst grondig gereinigd en daarna op maat gemaakt waarna de kurken eruit worden gesneden. Naast wijn wordt kurk ook voor champagne en sterke drank gebruikt. Kurken vormen circa 70% van de kurkindustrie. Als ze ergens creatief met kurk zijn, is het wel in Portugal. Er wordt van alles mee gemaakt: vloerbedekking, portefeuilles, boeken, fotolijstjes, telefoonhoesjes en ga zo maar door. Dit zijn dan nog gebruiksvoorwerpen. Kurk wordt ook gebruikt als isolatiemateriaal in onder meer badkamers en de luchtvaartindustrie. Werkelijk alles wordt gebruikt, niets wordt weggegooid. Theo en Thea waren destijds met hun TV-programma al goed op de hoogte van de vele mogelijkheden van en met kurk.
Je hebt kurk en kurk
‘Bah, deze wijn heeft kurk!‘ Dat hebben we allemaal weleens meegemaakt. Naast de kurk die in de fles verdwijnt, noemen we de muffe geur en smaak die wijn kan hebben ook kurk. Vaak, ook in de horeca, wordt dan naar de kurk gekeken, maar daar valt alleen niets aan te zien. Kurk is een bacterie of schimmel, trichlooranisol (TCA) genoemd.
Trichlooranisol (TCA) is de voornaamste oorzaak is van muffe geur en smaak van wijn. TCA kan in de kurk zitten, maar ook in wijn . De inwerking van bacteriën op organische verbindingen is de boosdoener. Bestrijdingsmiddelen die op de kurkeik zijn gebruikt kunnen daarin een rol spelen, maar ook het gebruik van chloor voor de ontsmetting van kurk. Overigens is het gebruik van chloor al sinds 1996 verboden; de industrie gebruikt nu ozon, peroxiden of grote magnetrons. De schattingen van het percentage wijnflessen met de muffe kelderlucht loopt uiteen van 1% tot 15%.
De kurkindustrie doet er intussen alles aan om het euvel te beperken. Het begint al bij de boom. Ongeveer 16 jaar geleden heeft men vastgesteld dat in het onderste deel van de bast een verhoogde concentratie TCA aanwezig was, dit heeft een nadelige invloed op de nieuw aangegroeide bast. Daarom wordt de onderkant van de bast niet gebruikt voor wijnfleskurken, maar wel voor allerlei andere toepassingen waar smaak niet aan de orde is.
Analyse
In de Amorim kurkfabriek in Alentejo liggen opgestapelde schorsen voor zover het oog reikt. Op een gigantisch terrein liggen binnen en buiten stapels boomschorsen. Eenmaal van de boom af worden de schorsen een paar keren gekookt om ze goed te reinigen. Daarna volgt een analyse van de status van de schors. De mooiste schorsen, zonder oneffenheid, gaan voor de beste kurken van de meest exclusieve wijnen. Zowel machines als mensen analyseren de kurken. Het is nog niet volledig geautomatiseerd, want het menselijk oog kan nog niet gemist worden. Iets mindere kwaliteit kurken zijn bestemd voor de goedkopere wijnen. Deze wijn wordt sneller geconsumeerd en de kurk heeft een korter leven dan kurken van wijnen die worden opgelegd.
De overkoepelende Portugese organisatie van kurkproducerende landen Apcor telt 270 leden. Eén hiervan is Amorim, de grootste kurkproducent van Portugal. Amorim is verantwoordelijk voor 50% van de Portugese productie: 5.4 miljard kurken. 70% van de productie gaat naar wijnkurken, 20% naar vloer en muren en 10% naar telefoonhoesjes, boekjes etc.
De marketingmanager van Amorim, Carlos de Jesus, gaat voor in een geïsoleerde ruimte in de fabriek van Amorim waar rijen machines staan die kurk voor kurk op TCA analyseren en controleren. ‘Impressed?’, vraagt De Jesus met een glimlach. Het is een high-tech afdeling met geavanceerde apparatuur. De machines zijn speciaal ontwikkeld en deze afdeling is een immense investering geweest. Deze speciale kurken zijn niet goedkoop, maar de koper heeft wel een garantie. ‘Deze afdeling wordt binnenkort verdubbeld. Er is enorm veel vraag naar.’
In samenwerking met de University van Californië is in 1999 een machine ontwikkeld die zowel kurk als wijn op TCA kan analyseren. Tot op de nanogram nauwkeurig kan er worden nagegaan hoeveel TCA de kurk heeft en hoeveel TCA de wijn heeft. Als de wijn meer TCA heeft dan de kurk kan het niet aan de kurk liggen. Amorim heeft zo’n machine. Zo kunnen ze in gesprek met wijnproducenten die klagen over de kurksmaak in de wijn. TCA zit niet alleen in kurk, het kan ook in barriques zitten. Een goede analyse is noodzakelijk. Het Concours Mondial de Bruxelles dat jaarlijks zo’n 9.000 wijnen jureert heeft een paar keer in Portugal zijn tenten opgeslagen. Bij zo’n jurering worden regelmatig flessen afgekeurd wegens kurk. Amorim heeft bij de sessies in Portugal al die kurkflessen met behulp van de machine geanalyseerd. Meer dan 90% bleek geen TCA te hebben. De fout kan aan vele andere dingen liggen zoals oxidatie, zwaveldioxide, een reducerende geur, vluchtige zuren of microbiologisch bederf. Dit kan ervaren worden als kurk, terwijl het dus toch wat anders is.
An inconvenient truth
De wijn- en kurkindustrie liggen als het om CO2 en milieu gaat soms onder vuur. Al Gore wees bijvoorbeeld in zijn speech tijdens de World Congress of Climate Change & Wine in Barcelona in 2007 op de enorme uitstoot aan CO2 afkomstig van wijnproducenten. Ook in andere media komt het milieuaspect van natuurkurk, schroefdop of plastic kurk aan de orde. Loes Olthuis schreef in juli 2017 in De Volkskrant nog dat schroefdoppen het best gerecycled kunnen worden. Natuurkurken zijn goed voor de biodiversiteit, voegde ze eraan toe, maar leidt tot verspilling. Maar daar is iets aan te doen. Wijnproducent Derrick Neleman heeft in Nederland bijvoorbeeld een kurkretourprogramma opgestart. Een initiatief dat navolging verdient en ook wel zal krijgen.
Amorim, ‘s werelds grootste producent van kurken, haakt graag aan bij Al Gore. Amorim geeft keer op keer aan hoe buitensporig hoog de CO2 uitstoot is door toedoen van kunstmatige afsluiters van wijn, vergeleken met de relatief bescheiden uitstoot van de traditionele kurk.
Sommige flessen gewoon een kurk nodig hebben. Kurk ademt en dat is niet te vervangen door een plastic kurk of door een schroefdop. Als je dan zo’n bos ziet, de enorme kurkbranche in Portugal en de vele toepassingen van kurk.., dan is kurk toch wel de zaak waarop een en ander drijft. ‘Wilt u nog een glaasje wijn?’, vraag marketingmanager Carlos de Jesus ten slotte. En plop… daar gaat de kurk weer.
Charlotte van Zummeren
Dit verhaal heeft in een uitgebreidere versie in de Winelife gestaan. Winelife
